Męska kobieta, kobiecy mężczyzna
Męska kobieta, kobiecy mężczyzna - współczesne postrzeganie ról płciowych
WPROWADZENIE
Proces transformacji ustrojowej, który rozpoczął się wraz z obradami Okrągłego Stołu w 1989 roku, wpłynął na dokonujące się stale zmiany w zakresie życia społecznego. Kontekst historyczny wywarł ogromny wpływ na kształtowanie postrzegania społecznego, a co za tym idzie, formułowanie sądów i przekonań o świecie zewnętrznym. Determinant spostrzegania świata społecznego jest wiele. Należy do nich charakterystyka wiedzy posiadanej przez obserwatora, jej zasób, treść i sposób uporządkowania, które decydują o stopniu złożoności struktury poznawczej. Drugim podstawowym wyznacznikiem sposobu oglądu świata społecznego jest sytuacja, w jakiej znajduje się i działa obserwator. Sytuacja człowieka to układ jego wzajemnych stosunków z innymi elementami jego otoczenia w określonym momencie czasu. Przyjmując różne kryteria podziału, można wyróżnić sytuacje egzystencjalne (życiowe, bytowe) i sytuacje behawioralne (czynnościowe) jest to podział ze względu na rodzaj aktywności ludzkiej: życie i działanie. W związku z tym dokonują się również zmiany w zakresie funkcjonowania stereotypów, czyli schematów odzwierciedlających w sposób uproszczony i szablonowy otaczającą nas rzeczywistość. Rozwój techniki przyczynił się jednocześnie do rozwoju możliwości przekazu medialnego, którego treść w znaczącym stopniu wpływa na kształtowanie stereotypów. Dlatego też z jednej strony bezpośredni kontakt z innymi i obecność w różnych sytuacjach społecznych kształtują naszą wiedzę i sądy o świecie społecznym , z drugiej informacje przekazywane przez mass media narzucają swoją interpretację rzeczywistości. Nasze własne przemyślenia muszą więc skonfrontować się z informacją medialną. W ten uproszczony sposób powstają przekonania na temat życia społecznego.
W swojej pracy odnoszę się do badań przeprowadzonych w czerwcu 2008 roku w Szczecinie. Posługując się ankietą środowiskową sprawdzałam, jak są rozumiane stereotypy kobiecości i męskości i jednocześnie, jak współcześnie postrzegany jest mężczyzna, a jak kobieta.
STEREOTYPY PŁCI A KONTEKST HISTORYCZNY
Czasy powojenne w Polsce wskutek m.in. uprzemysłowienia, złych warunków życia, zmian politycznych spowodowały zanikanie tradycyjnego modelu rodziny. Kobiety coraz częściej decydowały się na podjęcie pracy, w początkowym okresie było to podyktowane głównie czynnikami ekonomicznymi, natomiast w późniejszym czasie chęcią realizacji siebie również na niwie zawodowej oraz potrzeby samodzielności finansowej dającej możliwości, poszanowanie i władzę. Jednakże zanim kobiety zaczęły osiągać niezależność, musiały przejść przez dość trudną drogę, w której role tradycyjnie przypisywane kobietom (związane z utrzymywaniem gospodarstwa domowego) łączyły z wypełnianiem ról zawodowych. Były to czasy, w których bardzo silnie jeszcze utrzymywały się stereotypy ról płciowych, podtrzymywane przez stosowaną w ówczesnych czasach propagandę. Wizerunek mężczyzn i kobiet widziany przez pryzmat stereotypów można ująć następująco: świat mężczyzn jest zbudowany wokół statusu wynikającego z osiągnięć, sprawowanej władzy, pracy zawodowej; świat kobiet to zajmowanie się domem, macierzyństwo, pozycja wynikająca ze statusu męża. Typowo męskie cechy to: racjonalność, niezależność, aktywność, kompetencja, łatwość podejmowania decyzji, radzenie sobie w trudnych sytuacjach, pewność siebie, skłonności przywódcze, agresywność, kobiece emocjonalność, zdolność do poświęcania się dla innych, delikatność, czułość, łagodność, wrażliwość na uczucia i potrzeby innych, ciepło w relacjach z innymi, opiekuńczość, submisyjność, trudność w podejmowaniu decyzji. Specyficznymi dla płci rolami są zaś, dla mężczyzn bycie głową domu, zarabianie pieniędzy, wykazywanie inicjatywy, przyjmowanie na siebie finansowych zobowiązań, dla kobiety opiekowanie się dziećmi, prowadzenie domu i czynności z tym związane. Zmiana ustroju w Polsce w 1989 roku wyzwoliła nasz kraj między innymi z cenzury (Cenzura w PRL to było coś znacznie więcej niż instytucja cenzury i cenzurowanie tekstów Przez cenzurę przechodziło dosłownie wszystko do naklejek na marmoladę i banderol na papier toaletowy włącznie), z podtrzymywania jedynej słusznej ideologii oraz karmienia wszechobecna propagandą. Pojęcie wolności słowa nabrało nowego znaczenia. Jakkolwiek po tylu latach życia w indoktrynacji trudno spodziewać się odrzucenia całkowicie wcześniejszych przekonań ( w szczególności dla osób, których młodość i dorosłe życie przypadły na czasy socjalistyczne), tak kolejne pokolenia rozwijają się mając do dyspozycji wiele możliwości oraz nieograniczony dostęp do informacji ze świata (w szczególności dzięki rozwojowi Internetu, ale również możliwościom podróżowania po całym świecie). W przeciągu minionych prawie dwudziestu lat nasz kraj doświadczył wielu różnorodnych wydarzeń, które wpłynęły w sposób istotny na zmianę postrzegania innych. Ważna zmiana jaka dokonuje się obecnie dotyczy przejścia z myślenia kolektywistycznego na indywidualistyczny. To jednocześnie pozwala inaczej spojrzeć na człowieka nie w kategoriach płci determinującej jasno określonymi rolami, ale w kategoriach humanistycznych podkreślających naszą niepowtarzalność. Dzisiejsza kobieta może być zatem jednocześnie niezorganizowana i odważna, pewna siebie i emocjonalna i jednocześnie mężczyzna to nie tylko ?zimny twardziel? zajmujący się jedynie interesami, ale również uczestniczący w życiu rodzinnym mąż i ojciec.
OPIS I WYNIKI BADAŃ
Współczesny Polak ma możliwość dokonywania wyboru spośród wielu alternatyw. Ze względu na różnorodność nowych doświadczeń i możliwości zauważyłam, że zmieniło się postrzeganie ról związanych z płcią. Postanowiłam sprawdzić, jak obecnie funkcjonują stereotypy płci i w czerwcu 2008 roku przeprowadziłam badania pilotażowe. Celem moich badań było porównanie określeń opisujących stereotypowego mężczyznę i stereotypową kobietę do tych, które opisują współczesnych mężczyzn i współczesne kobiety. Na tej podstawie można zaobserwować, czy dokonuje się zmiana dotycząca funkcjonowania schematów opisujących kategorie płci ? czy obraz kobiety i mężczyzny zmienia się w opisie stereotypowym, czy jednak utrzymuje się sztywny obraz typowego mężczyzny i typowej kobiety. W tym celu przygotowałam ankietę środowiskową, w której umieściłam pytania otwarte dotyczące rozumienia następujących pojęć: stereotypowy mężczyzna, stereotypowa kobieta, współczesny mężczyzna, współczesna kobieta (np. ?Z jakimi cechami kojarzy się Panu/i stereotypowy mężczyzna? Proszę napisać pierwsze skojarzenie, jakie przychodzi Panu/i na myśl?). Zadałam również pytania, czy badani uważają, że dzisiejszy mężczyzna jest kobiecy, a kobieta ? męska i na jakiej podstawie opierają swoje sądy. W czerwcu 2008 roku przebadałam 102 studentów II roku Wyższej Szkoły Humanistycznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Szczecinie, na kierunku pedagogika w systemie niestacjonarnym. Badani byli w wieku od 21 do 41 lat. Wśród osób badanych zdecydowaną większość stanowiły kobiety w liczbie 97 osób, co daje 95% respondentów. Ze względu na dominację kobiet w badaniach, wyniki, które otrzymałam dają możliwość orientacji w postrzeganiu społecznym ról związanych z płciowością z punktu widzenia kobiet.
Dokonując analizy materiału badawczego, uzyskane odpowiedzi zhierarchizowałam ze względu na ilość użytych tych samych określeń dla poszczególnych pojęć.
Badanych studentów zapytałam o skojarzenia, jakie się pojawiają przy pojęciach stereotypowy mężczyzna i stereotypowa kobieta. 16,6% respondentów nie miało jasno sprecyzowanych spostrzeżeń co do wyżej wymienionych pojęć. Pozostała grupa badanych stereotypowego mężczyznę najczęściej opisywała następującymi określeniami:
- pracujący, głowa rodziny, opiekun;
- ?praca, piwo, TV, mecz piłki nożnej?;
- silny (zarówno fizycznie, jak i psychicznie), twardziel;
- zasadniczy, dominujący;
- o wyglądzie: silny, wysoki, wąsaty;
- wrażliwy, czuły, ciepły, kulturalny.
Natomiast stereotypowa kobieta według badanych to:
- opiekująca się dziećmi, domem, poświęcająca się rodzinie;
- czuła, opiekuńcza, delikatna, ?dama?;
- radząca sobie sama w każdej sytuacji;
- pracująca;
- zaniedbana, nie mająca czasu dla siebie;
- pewna siebie, niezależna, zadbana, wykształcona;
- podporządkowana, uległa;
- kokietka.
Pojęcia współczesny mężczyzna i współczesna kobieta nie wzbudził żadnych skojarzeń u 8,8% osób badanych. Natomiast dla ponad 90% respondentów współczesny mężczyzna jawi się jako:
- metroseksualista, dbający o wygląd;
- zajmujący się domem i dziećmi;
- bezradny, niepewny, słaby, zniewieściały;
- nieodpowiedzialny, nieobowiązkowy;
- dbający o wykształcenie;
- opiekuńczy, wrażliwy, mniej powściągliwy w okazywaniu uczuć.
Współczesna kobieta, według badanych, jest:
- zaradna, niezależna, samodzielna, przedsiębiorcza;
- pewna siebie, zdecydowana;
- wykształcona;
- nastawiona na karierę;
- pracująca, spełniająca się zawodowo;
- dbająca o wygląd;
- znająca swoją wartość i prawa.
76,5% respondentów uważa, że współczesna kobieta jest męska. Swój osąd opierają na tym, że dzisiejsza kobieta:
- wykonuje męskie zawody;
- radzi sobie sama, jest niezależna, samodzielna;
- jest odpowiedzialna za rodzinę (w tym również utrzymanie);
- pracuje i zarabia;
- decyduje o sobie;
- zna i respektuje swoje prawa;
- dąży do realizacji własnych marzeń.
Natomiast współczesny mężczyzna jest postrzegany jako kobiecy przez 60,8% osób badanych. Swoją odpowiedź respondenci argumentują w następujący sposób:
- mężczyzna przesadnie dba o wygląd;
- zajmuje się domem i opiekuje dziećmi;
- czuje się bezradny, użala się nad sobą;
- okazuje emocje.
Ponadto badanych zapytałam, jak postrzegają mężczyzn i kobiety w rolach seksualnych. 79,4% badanych wyraziło swoją opinię, reszta nie miała zdania na ten temat. Według respondentów mężczyzna w roli seksualnej:
- zaspokaja siebie, myśli o sobie, jest egocentryczny;
- zaspokaja partnerkę;
- jest delikatny, czuły, namiętny;
- zmienia partnerki;
- eksperymentuje, wprowadza urozmaicenia;
- dominujący;
- szybki, biorca.
Kobieta, zdaniem osób badanych, w roli seksualnej jest:
- zdecydowana, wie czego chce i mówi o tym, dominująca, odważna;
- wyzwolona, otwarta, wyzywająca;
- uczuciowa, ważna jest dla niej miłość;
- podporządkowująca się, nastawiona na zaspokojenie mężczyzny;
- wstydliwa, subtelna, delikatna;
- frywolna, pomysłowa, prowokująca.
WNIOSKI
Odnosząc się do wyników moich badań ujawnia się tradycyjny opis stereotypowego mężczyzny i stereotypowej kobiety. Na tej podstawie można wnioskować o mocno zakorzenionym w wyobrażeniach o świecie wzorcu postrzegania standardowego mężczyzny i kobiety. Jednocześnie ciekawym jest fakt, że opis współczesnego mężczyzny i współczesnej kobiety jest różny od opisu cech stereotypowych. Powoduje to w pewien sposób zderzenie dwóch różnych światów: tego, który został przystosowany przez struktury poznawcze i w wyniku socjalizacji w sposób uproszczony utrzymuje sądy o świecie oraz tego, który jest odzwierciedleniem bezpośredniego kontaktu z innymi ludźmi. W sposób automatyczny uruchomiły się u osób badanych kategorie płci rozumiane w sposób stereotypowy, natomiast w opisie współczesnych kobiet i mężczyzn badani odwołali się do materiału dostępnego im bezpośrednich relacjach i wynikających z własnych doświadczeń i przeżyć. Kay Deaux i Mary Kite w swoich badaniach zauważyły, że ?stereotypy płci wykazują niespotykaną siłę przetrwania. (...) Zachodzi kontrast między stałością stereotypów płciowych a zaobserwowanymi zmianami postaw społecznych wobec praw i ról uznawanych za właściwe dla mężczyzn i kobiet. W wielu porównawczych badaniach podłużnych współcześni respondenci wykazują bardziej pozytywne nastawienie do pracy zarobkowej kobiet, równości wynagrodzenia i podziału obowiązków domowych (chociaż tutaj odsetek respondentów jest mniejszy) niż respondenci sprzed kilkudziesięciu lat.?Moje badania potwierdziły tezę o trwałym utrzymywaniu się stereotypów. Choć osoby badane zauważają, że dzisiejsza kobieta posiada cechy męskie, a mężczyzna kobiece, jednocześnie opisując typowego mężczyznę i typową kobietę korzystają z tradycyjnego modelu postrzegania ról związanych z płcią. W przypadku opisu cech współczesnych mężczyzn i kobiet opis ten różni się dość znacznie od cech stereotypowych. Istnieje więc prawdopodobieństwo zmian w zakresie funkcjonowania dzisiejszych stereotypów wynikających z funkcjonowania w społeczeństwie modelu patriarchalnego w kierunku modelu egalitarnego. Tak zwany tradycyjny model postrzegania płci oparty jest nie tylko na naiwnych przekonaniach ogółu, ale również na badaniach naukowych. Stale rozwijający się ruch feministyczny zarzuca tym badaniom stronniczość, gdyż:
1. większość badań socjologicznych prowadzonych było przez mężczyzn, ich przedmiotem byli mężczyźni, a jednak ich wyniki generalizowano na wszystkich ludzi;
2. płeć kulturowa była uznana za istotną kwestię analityczną tylko w niektórych subdyscyplinach socjologicznych (takich jak socjologia małżeństwa i rodziny), podczas gdy w innych (np. socjologia pracy, funkcjonowanie organizacji społecznych, socjologia prawa) ignorowano ją;
3. gdy studiowano problemy kobiet, ich zachowanie oraz poglądy analizowano zawsze w porównaniu do męskich standardów w tym zakresie, które były postrzegane jako standard tego, co normalne i prawidłowe.?
Ruch feministyczny, zarówno ?pierwszej?, jak i ?drugiej? fali oraz współczesny wpłynął na zmianę w postrzeganiu współczesnych kobiet, nie tylko przez mężczyzn, ale również przez kobiety, jednocześnie dał możliwość pełnienia różnorodnych ról zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn. Cechy, które dotychczas określano jako kobiece, były odbierane przez ludzi jako mniej wartościowe, niż cechy męskie. ?Transformatywne podejście do rozwoju płci kulturowej z jednej strony pokazuje sposób, w jaki kultura i zachowanie jednostek mogą wpływać na biologię i fizjologię, jak również vice versa ? podkreśla pułapki tkwiące w wykorzystywaniu różnic biologicznych do usprawiedliwienia nierówności sprzężonej z płcią i przezwycięża również dawne zaabsorbowanie różnicami płciowymi. Jak stwierdza Janet Sayers: ?zaabsorbowanie różnicą płciową i nierównością staje się szczególnie intensywne w czasach, w których najpowszechniejsze różnice między płciami wydają się być zakwestionowane.? (?) Istnienie różnicy, nawet jeśli miała ona przyczyny biologiczne, nie stanowi podstawy dla stworzenia porządku hierarchicznego ani nie oznacza, że jedno zachowanie czy cecha jest immanentnie nadrzędna wobec innej. To, że mężczyźni i kobiety różnią się na wiele sposobów jest faktem, który można zaobserwować, jednak, to , że jedni z nich są dyskryminowani z powodu tych różnic, jest społecznie niesprawiedliwe.? W dobie czasów traktujących człowieka w sposób humanistyczny zasadnym wydaje się, by przy dokonywaniu opisu charakterystyki danego człowieka, nie dzielić cech na męskie i kobiece, a przypisywać je w taki sposób, by nabrały charakteru indywidualnego, bez wartościowania.
Żyjemy w czasach, w których jesteśmy świadkami dokonujących się zmian, obserwujemy procesy, które jeszcze się nie zakończyły więc nie możemy jednoznacznie określić efektów tych przemian, gdyż są one wciąż jeszcze przed nami. Można jedynie wskazać, jakie obecnie utrzymują się tendencje. Kończąc rozważania dotyczące postrzegania ludzi w kategoriach pełnienia ról związanych z płcią mam świadomość, że zmiany w obrazie kobiety i mężczyzny w zbiorowej świadomości nie dokonają się nagle. Jednakże obserwując obecną sytuację, sądzę, że z czasem ludzie używając określeń odnośnie posiadanych cech, przestaną dokonywać podziału na cechy typowo męskie i kobiece, a więc zmienią się również schematy, tworzące stereotypy ról płciowych.
